Bihar Board Class 7 Sanskrit Solutions Chapter 6 संख्याज्ञानम्

Bihar Board Class 7 Sanskrit Solutions Amrita Bhag 2 Chapter 6 संख्याज्ञानम् Text Book Questions and Answers, Summary.

BSEB Bihar Board Class 7 Sanskrit Solutions Chapter 6 संख्याज्ञानम्

Bihar Board Class 7 Sanskrit संख्याज्ञानम् Text Book Questions and Answers

अभ्यासः

मौखिकः

प्रश्न 1.
निम्नलिखितानां पदानाम् उच्चारणं कुरुत –
पञ्चाशत्, एकचत्वारिंशत्, त्रिंशत्, विंशतिः, ऊनत्रिंशत्, चत्वारिंशत्, पञ्चविंशतिः, षट्त्रिंशत्, पञ्चपञ्चाशत्, चतुर्विंशतिः, अष्टविंशतिः, त्रयस्त्रिंशत्
उत्तराणि-
उच्चारण छात्रं स्वयं करें।

प्रश्न 2.
एकविंशतेः पञ्चाशत यावत संख्याः वदत ।
नोट-
21 से 50 तक की संख्या बोलें।

लिखितः

प्रश्न 3.
निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन लिखत

1. एकस्मिन् वर्षे कति मासाः भवन्ति ?
2. अस्माकं देशे सम्प्रति कति राज्यानि सन्ति ?
3. जनवरी-मासे कियन्तः दिवसाः भवन्ति ?
4. कः त्रयोविंशतितमः तीर्थकरः अभवत् ?
5. अस्माकं मुखे कियन्तः दन्ताः सन्ति ?

उत्तराणि-

1. द्वादशः
2. अष्टाविंशतिः
3. एकत्रिंशत्
4. पार्श्वनाथ:
5. द्वित्रिंशत्

प्रश्न 4.
एकविंशतेः आरभ्य त्रिंशत् यावत् संख्याः लिखत ।
उत्तराणि-
21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30

प्रश्न 5.
एकत्रिंशतः आरभ्य चत्वारिंशत् यावत् संख्याः लिखत ।
उत्तराणि-
31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40

प्रश्न 6.
एकचत्वारिंशतः आरभ्य पञ्चाशत् यावत् संख्याः लिखत।
उत्तराणि-
41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50

प्रश्न 7.
अधोलिखितान् अङ्कान् शब्देषु (अक्षरेषु) लिखत –
23, 27, 35, 46, 50, 38, 32, 25, 39, 31
उत्तराणि-
त्रिविंशतिः, सप्तविंशतिः, पञ्चत्रिंशत, षड्चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, अष्टत्रिंशत्, द्वित्रिंशत्, पञ्चविंशतिः, ऊमचत्वारिंशत्, एकत्रिंशत् ।।

प्रश्न 8.
पदमञ्जूषायाः पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

(एकत्रिंशत्, दिवसाः, अष्टाविंशतिः, सप्तविंशतिः, छात्राः)

1. आकाशे ……………………….. नक्षत्राणि सन्ति ।
2. अस्माकं देशे ……………… राज्यानि सन्ति ।
3. मार्चमासे ……………………….. दिवसाः भवन्ति ।
4. अस्माकं वर्गे चत्वारिंशत् ………………. सन्ति ।
5. एकस्मिन् मासे त्रिंशत् ……………….. भवन्ति ।

उत्तराणि-

1. सप्तविंशतिः
2. अष्टाविंशतिः
3. एकत्रिंशत्
4. छात्राः
5. दिवसा:

प्रश्न 9.
वचन-परिवर्तनं कुरुत –

प्रश्न 10.
सत्यम् असत्यम् वा लिखत –

यथा- अस्माकं मुखे पञ्चाशत् दन्ताः सन्ति । – असत्यम्

1. अगस्तमासे एकत्रिंशत् दिवसाः भवन्ति ।-सत्यम्
2. आकाशे चतुर्विंशतिः नक्षत्राणि सन्ति ।-असत्यम्
3. जुलाई-मासे त्रिंशत् दिवसाः भवन्ति ।-असत्यम्
4. फरवरी-मासे त्रिंशत् दिवसाः भवन्ति ।-असत्यम्
5. पार्श्वनाथ: त्रयोविंशतितमः तीर्थंकरः आसीत् ।

प्रश्न 11.
सुमेलनं कुरुत –

उत्तराणि-
(क) – (v)
(ख) – (iv)
(ग) – (iii)
(घ) – (ii)
(ङ) – (i)

प्रश्न 12.
अधोलिखितानां संख्यानाम् आरोहक्रम लिखत –

1. द्वाविंशतिः
2. एकविंशतिः
3. पञ्चविंशतिः
4. चतुर्विंशतिः
5. सप्तविंशतिः
6. त्रयोविंशतिः
7. अष्टाविंशतिः
8. त्रिंशत्न
9. वविंशतिः
10. षड्विंशतिः

उत्तराणि-

1. एकविंशतिः
2. द्वाविंशतिः
3. त्रयोविंशतिः
4. चतुर्विंशतिः
5. पञ्चविंशतिः
6. षडविंशतिः
7. सप्तविंशतिः
8. अष्टाविंशतिः
9. नवविंशतिः
10. त्रिंशत् ।

प्रश्न 13.
निम्नलिखितानां संख्यानाम् अवरोहक्रम लिखत –

1. एकत्रिंशत्त्र
2. यस्त्रिंशत्द्वा
3. त्रिंशतः पञ्चत्रिंशत
4. षत्रिंशत
5. ऊनचत्वारिंशत
6. चत्वारिंशत्द्वा
7. चत्वारिंशत
8. चतुश्चत्वारिंशत्ज
9. यश्चत्वारिंशत्ष
10. ट्चत्वारिंशत्ऊ
11. नपञ्चाशत्प
12. ञ्चाशत् ।

उत्तराणि-

1. पञ्चाशत्ऊ
2. नपञ्चाशत्ष
3. ट्चत्वारिंशत्च
4. तुश्चत्वारिंशत्त्र
5. यश्चत्वारिंशत्द्वा
6. चत्वारिंशत्ऊ
7. नचत्वारिंशत्ष
8. ट्त्रिंशत्प
9. ञ्चत्रिंशत्त्र
10. यस्त्रिंशत्द्वा
11. त्रिंशत्ए
12. कत्रिंशत् ।

Bihar Board Class 7 Sanskrit संख्याज्ञानम् Summary

[प्रस्तुत पाठ में संस्कृत भाषा में 21 से 50 तक की संख्याओं की अभिव्यक्ति का प्रयोग दिखाया गया है । वाक्य प्रायः प्रकीर्ण हैं। इससे इन संख्याओं के प्रयोग की प्रवृत्ति विद्यार्थियों में उत्पन्न होगी।

अस्मिन् वर्ग पञ्चाशत्………तेन पारसनाथपर्वतस्य प्रसिद्धिः ।

शब्दार्थ-अस्मिन् – इसमें । पञ्चाशत् = पचास । एकविंशतिः । इक्कीस । नवविंशतिः – उनतीस । उद्याने = बगीचे में । चत्वारिंशत् – चालीस । पाटलपादपाः – गुलाब के पौधे । पञ्चत्रिंशत् – पैंतीस । यथिका – जूही । पञ्चचत्वारिंशत् – पैंतालीस । मल्लिकाः – बेला । त्रिंशत्-तीस । कर्णिकाराः – कनेर । द्वाविंशतिः = बाईस । जपाः – अड्ह के फूल/वृक्ष । पञ्चविंशतिः – पचीस । शेफालिकाः = हरसिंगार । धारयन्ति – धारण करती हैं। तानि- बहुवचन (नुपं०) ।

प्रातःकाले – सुबह में । भूमी- पृथ्वी पर । विकीर्णानि = बिखरे हुए । सरोवरे = तालाब में। पुष्पाणि – फूल । चतर्विशतिः चौबीस । विकसितानि – विकसित/खिले हुए । अस्माकम् – हमारे। सम्प्रति – इससमय/आजकल । अष्टाविंशतिः – अट्ठाईस । यत् – कि । पूर्वम् – पहले । त्रयोविंशति = तेईस । तीर्थंकराः (बहुवचन)जैनधर्म के प्रसिद्ध संत । अभवन् – हुए ।

सरलार्थ-इस वर्ग में पचास छात्र हैं । इनमें इक्कीस लड़कियाँ हैं । उनतीस लड़के हैं। विद्यालय के बगीचे में चालीस गुलाब के पौधे, पैंतीस जूहीं के पौधे, पैंतालीस बेला के पौधे, तीस कनेर के पौधे, बाइस अड़हुल फूल के पौधे हैं । जाड़े के समय में उद्यान के पचीस हरसिंगार भी फूल धारण करती है। उनके फूल सुबह में पृथ्वी पर बिखरे हुए होते हैं। तालाब में कमल के फूल हैं । आज चौबीस फूल खिले हैं। हमारे देश में अभी अठठाइस राज्य हैं । आकाश में सताइस नक्षत्र हैं । जैनी लोग कहते हैं कि महावीर वर्धमान से पहले 23 तीर्थकर हुए हैं। पार्श्वनाथ तेइसवा तीर्थकार हुए । उनके द्वारा पारसनाथ पर्वत प्रसिद्ध है।

अस्माकं मुखे द्वात्रिंशत् दन्ताः ……………… तव ग्रामे द्वाचत्वारिंशत् कूपाः

सन्ति । शब्दार्थ-द्वात्रिंशत् = बत्तीस । दन्ताः = दाँत । सप्तविंशतिः । सत्ताईस । एकस्मिन् मासे – एक महीने में । दिवसाः – दिन । एकत्रिंशत् – इकतीस । चतुर्थे वर्षे – चौथे साल में । ऊनत्रिंश् = उनतीस । अष्टचत्वारिंशत् – अड़तालीस । लेखनपुस्तिकायाम् = कॉपी में । चत्वारिंशत् – चालीस । पत्राणि – पन्ने । मम – मेरे । षट्चत्वारिंशत् – छियालीस । एव – ही। त्रयस्विशत्-तैंतीस । गृहाणि – घर (बहुवचन) । तव- तुम्हारे । द्वाचत्वारिंशत् – बयालीस । कूपा: कुएँ।

सरलार्थ-हमारे मुँह में बत्तीस दाँत हैं । एक महीने में सामान्यतः तीस दिन होते हैं । किन्तु जनवरी, मार्च, मई, जुलाई, अगस्त, अक्टूबर और दिसम्बर में इक्तीस दिन होते हैं । फरवरी महीने में अट्ठाइस दिन होते हैं किन्तु चौथे वर्ष में उनतीस दिन होते हैं । मेरी कॉपी में चालीस पन्ने हैं। इस पुस्तक में अड़तालीस पृष्ठ हैं । मेरी गणित की किताब में छियालीस पन्ने हैं। मेरे गाँव में तैंतीस घर हैं । तुम्हारे गाँव में बयालीस कुएँ हैं ।

व्याकरणम्