Bihar Board Class 6 Sanskrit Solutions Amrita Bhag 1 व्याकरण शब्दरूपाणि
BSEB Bihar Board Class 6 Sanskrit शब्दरूपाणि
अकारान्त -पुंल्लिङ्ग – शब्द
बालक
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम
- प्रथमा – बालकः – बालको – बालकाः
- द्वितीया – बालकम् – बालको – बालकान्
- तृतीया – बालकेन – बालकाभ्याम् – बालकैः
- चतुर्थी – बालकाय – बालकाभ्याम् – बालकेभ्यः
- पञ्चमी – बालकात् – बालकाभ्याम् – बालकेभ्यः
- षष्ठी – बालकस्य – बालकयोः – बालकानाम्
- सप्तमी – बालके – बालकयो: – बालकेषु
- सम्बोधनम् – हे बालक! हे – बालकौ ! – हे बालकाः !
समान शब्द – राम, कृष्ण, देव, छात्र, शिक्षक, विद्यालय, हिमालय, वृक्ष, पुस्तकालय आदि जिस शब्द का अन्त ‘अ” से हो तथा शब्द पलिङ्ग हो तो. ऊपर के शब्द रूप “बालक” जैसा ही समान रूप सभी शब्दों के चलेंगे।
आकारान्त -स्त्रीलिङ्ग – शब्द
बालिका
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – बालिका – बालिके – बालिकाः
- द्वितीया – बालिकाम् – बालिके – बालिकाः
- तृतीया – बालिकया – बालिकाभ्याम् – बालिकाभिः
- चतर्थी – बालिकायै – बालिकाभ्याम् – बालिकाभ्यः
- पञ्चमी – बालिकायाः – बालिकाभ्याम् – बालिकाभ्यः
- षष्ठी – बालिकायाः – बालिकयोः – बालिकानाम्
- सप्तमी – बालिकायाम् – बालिकयोः – बालिकासु
- सम्बोधनम् – हे बालिके! – हे बालिके! – हे बालिकाः
समान शब्द – लता, सीता, रमा, माला, छात्रा, शिक्षिका, अजा (बकरी), अश्वा (घोड़ी) बाटिका(बगीचा), बाला (लड़की, उमा, आदि जिस स्त्रीलिङ्ग शब्द का अन्त आ से होगा उसका रूप बालिका के समान चलेगा।
अकारान्त -नपुंसकलिङ्ग – शब्द
पुष्पे
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – पुष्पम् – पुष्पे – पुष्पाणि
- द्वितीया – पुष्पम् – पुष्पैः – पुष्पाणि
- तृतीया – पुष्पेण – पुष्पाभ्याम् – पुष्प
- चतुर्थी – पुष् – पाभ्याम् – पुष्पेभ्यः
- पञ्चमी – पुष्पात् – पुष्पाभ्याम् – पुष्पेभ्यः
- षष्ठी – पुष्पस्य – पुष्पयोः – पुष्पाणाम्
- सप्तमी – पुष्पे – पुष्पयोः – पुष्पेषु
- सम्बोधनम् – हे पुष्प ! – हे पुष्पे – हे पुष्पाणि
समान शब्द – पत्र, फल, पुस्तक, नगर, मित्र, उद्यान,वन (जंगल) अन्न, दुग्ध (दूध) जल आदि अ से अन्त होने वाले नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप पुष्प के समान ही चलेंगे।
इकारान्त -पुंलिङ्ग – शब्द
हरि (विष्णु अथवा बन्दर)
विभक्ति – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – हरिः – हरी – हरयः
- द्वितीया – हरिम् – हरी – हरीन्
- तृतीया – हरिणा – हरिभ्याम् – हरिभिः
- चतुर्थी – हरये – हरिभ्याम् – हरिभ्यः
- पञ्चमी – हरेः – हरिभ्याम् – हरिभ्यः
- षष्ठी – हरेः – हर्योः – हरीणाम्
- सप्तमी – हरौ – होः – हरिषु
- सम्बोधनम् – हे हरे ! – हे हरी ! – हे हरयः !
समान शब्द – कवि, मुनि, कपि, अग्नि, अतिथि, रवि (सूर्य) गिरि ,ऋषि, जलघि (समुद्र) विधि (ब्रह्मा), भूपति, सेनापति,राष्ट्रपति, नरपति, गृहपति, सुरपति, गणपति, वृहस्पति इत्यादि इ से अन्त होने वाले पुल्लिङ्ग शब्द के रूप हरि के समान ही चलेंगे ।
उकारान्त – पुल्लिङ्ग – शब्द
साधु
कारक – विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- कर्ता – प्रथमा – साधुः – साधुः – साधवः
- कर्म – द्वितीया – साधुम् – साधु – साधुन्
- करण – तूंतीया – साधुभ्याम् – साधुभिः
- सम्प्रदान – चतुर्थी – साधवे – साधुभ्याम् – साधुभ्यः
- आपादान – पञ्चमी – साधो: – साधुभ्याम् – साधुभ्यः
- सम्बन्ध – षष्ठी – साधोः – साध्वोः – साधनाम्
- अधिकरण – सप्तमी – साधौ – साध्वोः – साधुष
- सम्बोधन – सम्बोधनम् – हे साधो! – हे साध ! – हे साधवः !
समान शब्द – शिशु, भानु, गुरु, विष्णु, रिपु, पशु, विमु (चन्द्रमा) बन्धु (मित्र) शम्भु, ऋतु, वायु इत्यादि के शब्द रूप साधु के समान ही चलेंगे।
अस्मद् (-मैं, हम) पुरुषवाचक सर्वनाम-उत्तमपुरुष
(सामान्यतया सर्वनाम में संबोधन का व्यवहार नहीं होता)
युष्मद् (तू, तुम, तुमलोग)-पुरुषवाचक सर्वनाम-मध्यम पुरुष
विभक्तिः – एकवचन – द्विवचन । – बहुवचन
- प्रथमा – त्वम् । – युवाम् – यूयम् ।
- द्वितीया – त्वाम्, त्वा – युवाम्, वाम् – युष्मान्, वः
- तृतीया – त्वया – युवाभ्याम् – युष्माभिः
- चतुर्थी – तुभ्यम्, ते – युवाभ्याम्, वाम् युष्मभ्यम्, वा
- पंचमी – त्वत्. – युवाभ्याम् – युष्मत्
- षष्ठी – तव, ते – युवयोः – वाम् – युष्माकम्, वः
- सप्तमी – त्वयि – युवयोः । – युष्मासु
भवत् (आप, आपलोग) आदरसूचक सर्वनाम-अन्यपुरुष
विभक्तिः – एकवचन – द्विवचन – बहुवचन
- प्रथमा – भवान् – भवन्तौ – भवन्तः
- द्वितीया – भवन्तम् – भवन्तौ – भवतः
- तृतीया – भवता – भवद्भ्याम् – भवद्भिः
- चतुर्थी – भवते – भवद्भ्याम् – भवद्भ्यः
- पंचमी – भवतः – भवद्भ्याम् – भवद्भ्यः
- षष्ठी – भवतः – भवतो: – भवताम्
- सप्तमी : – भवति – भवतो: – भवत्सु
तद् (-वह, वे)-निश्चयवाचक सर्वनाम-अन्यपुरुष
