Bihar Board Class 8 Sanskrit Book Solutions Amrita Bhag 3 व्याकरणम् शब्दरूपाणि
BSEB Bihar Board Class 8 Sanskrit व्याकरणम् शब्दरूपाणि
सखि (मित्र)
इकारान्त (पुंल्लिग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – सखा – सखायौ – सखायः
- द्वितीया – सखायम् – सखायौ – सखीन्
- तृतीया – सखिभ् – याम् – सखिभिः
- चतुर्थी – सख्ये – सखिभ्याम् – सखिभ्यः
- पंचमी – सख्युः – सखिभ्याम् – सखिभ्यः
- षष्ठी – सख्युः – सख्योः – सखीनाम्
- सप्तमी – सख्यौ – सख्योः – सखिषु
- सम्बोधनम् – हे सखे! – हे सखायौ ! – हे सखायः
मुनि (भाई)
इकारान्त (पुंल्लिग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – मुनिः – मुनी – मुनीन्
- द्वितीया – मुनिम् – मुनी – मुनीन्
- तृतीया – मुनिना – मुनिभ्याम् – मुनिभिः
- चतुर्थी – मुनये – मुनिभ्याम् – मुनिभ्यः
- पंचमी – मुनेः – मुनिभ्याम् – मुनिभ्यः
- षष्ठी – मुनेः – मुन्योः – मुनीनाम्
- सप्तमी – मुनौ – मुन्योः – मुनिषु
- सम्बोधनम् – हे मुने! – हे मुनी! – हे मुनयः
नोट : कवि, हरि, ऋषि, रवि, अग्नि, कपि (बन्दर), अरि (शत्रु) भूपति/नृपति (राजा) जलधि/उदधि (समुद्र), व्याधि (रोग) इत्यादि शब्दों के रूप मुनि के समान होते हैं।
पति (स्वामी, भर्ता)
इकारान्त (पुंल्लिग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – पतिः – पति – पतयः
- द्वितीया – पतिम् – पती – पतीन्
- तृतीया – पतयः – पतिभ्याम् – पतिभिः
- चतुर्थी – पत्या – पतिभिः – पतिभ्यः
- पंचमी – पत्युः – पतिभ्याम् – पतिभ्यः
- षष्ठी – पत्युः – पत्यौः – पतीनाम्
- सप्तमी – पत्यौः – पत्योः – पतिषु
- सम्बोधनम् – हे पते ! – हे पती! – हे पतयः
साधु
उकारान्त (पुंल्लिग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – साधूः – साधू – साधवः
- द्वितीया – साधुम् – साधू – साधून्
- तृतीया – साधुना – साधुभ्याम् – साधुभिः
- चतुर्थी – साधवे – साधुभ्याम् – साधुभ्यः
- पंचमी – साधोः – साधुभ्याम् – साधुभ्यः
- षष्ठी – साधोः – साध्वोः – साधूनाम्
- सप्तमी – साधौ – साध्वोः – साधुषु
- सम्बोधनम् – हे साधो! – हे साधू ! – साधवः
नोट : गुरु, वायु, शम्भु, मृत्यु, भानु (सूर्य), बन्धु, तरु, ऋतु, शिशु, बहु (बहुत), विधु (चन्द्रमा) पशु आदि शब्दों के रूप साधु के समान होते हैं।
भ्रातृ (भाई)
ऋकारान्त (पुंल्लिग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – भ्राता – भ्रातरौ – भ्रातरः
- द्वितीया – भ्रातरम् – भ्रातरौ – भ्रातृन्
- तृतीया – भ्रात्रा – भ्रातृभ्याम् – भ्रातृभिः
- चतुर्थी – भ्रात्रे – भ्रातृभ्याम् – भ्रातृभिः
- पंचमी – भ्रातुः – भ्रातृभ्याम् – भ्रातृभ्यः
- षष्ठी – भ्रातुः – भ्रात्रोः – भ्रातृणाम्
- सप्तमी – भ्रातरि। – भ्रात्रोः – भ्रातृषु
- सम्बोधनम् – हे भ्रातः! – हे भ्रातरौ ! – हे भ्रातरः !
नोट-पितृ (पिता), जामातृ (दामाद), देव (देवर), नृ (नर) आदि शब्दों के रूप भ्रातृ के समान होते हैं।
लता
आकारान्त (स्त्रीलिङ्ग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – लता – लते – लताः
- द्वितीया – लताम् – लते – लताः
- तृतीया – लतया – लताभ्याम् – लताभिः
- चतुर्थी – लतायै – लताभ्याम् – लताभ्यः
- पंचमी – लतायाः – लताभ्याम् – लताभ्यः
- षष्ठी – लतायाः – लतयोः – लतानाम्
- सप्तमी – लतायाम् – लतयोः – लतासु
- सम्बोधनम् – हे लते! – हे लते! – हे लताः
नोट : कन्या/सुता (बेटी), भार्या (पत्नी), कृपा, दया, सन्ध्या, निशा/क्षपा. (रात) नासिका (नाक), अजा (बकरी), पूजा, शय्या, महिला, सुधा (अमृत), कथा, कविता, रोटिका आदि शब्दों के रूप लता के समान होते हैं।
धेनु (दूध देनेवाली गाय)
उकारान्त (स्त्रीलिङ्ग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – धेनुः – धेनू – धेनवः
- ‘द्वितीया – धेनुम् – धेनू – धेनूः
- तृतीया – धेन्वा – धेनुभ्याम् – धेनुभिः
- चतुर्थी – धेन्वै/धेनवे – धेनुभ्याम् – धेनुभ्यः
- पंचमी – धेन्वाः/धेनोः – धेनुभ्याम् – ‘धेनुभ्यः
- षष्ठी – धेन्वाः/धेनोः – धेन्वोः – धेनूनाम्
- सप्तमी – धेन्वाम्/धेनौ – धेन्वोः – धेनुषु.
- सम्बोधनम् – हे धेनो! – हे धेनू! – हे धेनवः!
नोट – तनु (शरीर), रेणु (धूल) इत्यादि शब्दों के रूप धेनु की तरह होते हैं।
मातृ (माता)
ऋकारान्त (स्त्रीलिङ्ग)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – माता – मातरौ – मातरः
- द्वितीया – मातरम् । – मातरौ – मातृः
- तृतीया – मात्रा – मातृभ्याम् – मातृभिः
- चतुर्थी – मात्रे – मातृभ्याम् – मातृभ्यः
- पंचमी – मातुः – मातृभ्याम् – मातृभ्यः
- षष्ठी – मातुः। – मात्रोः – मातृणाम्
- सप्तमी – मातरि – मात्रोः – मातृषु
- सम्बोधनम् – हे मातः! – हे मातरौ! – हे मातरः!
महत् (बड़ा)
पुँल्लिग
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – महान् – महान्तौ – महान्तः
- द्वितीया – महान्तम् – महान्तौ – महतेः
- तृतीया – महतोः – महद्भ्याम् – महद्भिः
- चतुर्थी – महते – महद्भ्याम् – महद्भ्यः
- पंचमी – महतः – महद्भ्याम् – महद्भ्यः
- षष्ठी – महतः – महतोः – महताम्
- सप्तमी – महति – महतोः – महत्सु
- सम्बोधनम् – हे महान् ! – हे महान्तौ ! – हे महान्तः
नोट : महत् का स्त्रीलिंङ्ग महती (बड़ी) के रूप नदी की तरह होता है।
नामन् (नाम)
क्लीवलिंग
पयस् (जल)
क्लीवलिंग
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – पयः – पयसी – पयासि
- द्वितीया – पयः – पयसी – पयासि
- तृतीया – पयसा – पयोभ्याम् – पयोभिः
- चतुर्थी – पयसे – पयोभ्याम् – पयोभ्यः
- पंचमी – पयसः – पयोभ्याम् – पयोभ्यः
- षष्ठी – पयसः – पयसोः – पयसाम्
- सप्तमी – पयसि – पयसोः – पयःसु पयस्सु
- सम्बोधनम् – हे पयः! – हे पयसी! हे – पयांसि
नोट : दचस् (वाणी), नभस् (आकाश), सरस् (तालाब), वयस् (उम्र), मनस् आदि शब्दों के रूप पयस् के समान होते हैं।
कर्मन्
क्लीवलिंग
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – कर्म – कर्मणी – कर्माणि
- द्वितीया – कर्म – कर्मणी – कर्माणि
- तृतीया – कर्मणा – कर्मभ्याम् – कर्मभिः
- चतुर्थी – कर्मणे – कर्मभ्याम् – कर्मभ्यः
- पंचमी – कर्मण: – कर्मभ्याम् – कर्मभ्यः
- षष्ठी – कर्मणः – कर्मणोः – कर्मणाम्
- सप्तमी – कर्मणि – कर्मणोः – कर्मसु
- सम्बोधनम् – हे कर्म! हे – कर्मणी ! – हे कर्माणि !
नोट : जन्मन्, सद्मन् (घर) आदि शब्दों के रूप कर्मन् की तरह होते हैं।
भवत् (आप)
पुंल्लिग
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम्
- प्रथमा – भवान् – भवन्तौ – भवन्तः
- द्वितीया – भवन्तम् – भवन्तौ – भवतः
- तृतीया – भवता – भवद्भ्याम् – भवद्भिः
- चतुर्थी – भवते – भवद्भ्याम् – भवद्भ्यः
- षष्ठी – भवतः – भवतोः – भवताम्
- सप्तमी – भवति – भवतोः – भवत्सु
- सम्बोधनम् – हे भवन् ! – हे भवन्तौ ! – हे भवन्तः
नोट : भवत् का स्त्रीलिङ्ग भवती (आप) है जिसका रूप नदी की तरह होता है।
एक (एक)
विभक्तिः – एकवचनम् – द्विवचनम् – बहुवचनम् ।
- प्रथमा – एक: – एका – एकम्
- द्वितीया – एकम् – एकाम् – एकम्
- तृतीया – एकया – एकेन – एकेन
- चतुर्थी – एकस्मै – एकस्यै – एकस्मै
- पंचमी – एकस्मात् – एकस्याः – एकस्मात्
- षष्ठी – एकस्य – एकस्याः – एकस्य
- सप्तमी – एकस्मिन् – एकस्याम् – एकस्मिन्
द्वि (दो)
नोट : (‘द्वि’ शब्द के रूप केवल द्विवचन में होते हैं)
त्रि (तीन)
विभक्तिः – पुंल्लिंग – स्त्रीलिंग – नपुंसकलिंग
- प्रथमा – त्रयः – तिम्रः – त्रीणि
- द्वितीया – त्रीन् – तिम्रः – त्रीणि
- तृतीया – त्रीणि – त्रिभिः तिसृभिः – त्रिभिः
- चतुर्थी – त्रिभ्यः – तिसृभ्यः – त्रिभ्यः
- पंचमी । – त्रिभ्यः – तिसृभ्यः – त्रिभ्यः
- षष्ठी – त्रयाणाम् – तिसृणाम् – त्रयाणाम्
- सप्तमी – त्रिषु – तिसृषु – त्रिषु
नोट : ‘त्रि’ से लेकर आगे की संख्याओं के रूप केवल बहुवचन में होते हैं।
चतुर (चार)
विभक्तिः – पुंल्लिंग – स्त्रीलिंग – नपुंसकलिंग
- प्रथमा – चत्वारः – चतस्रः – चत्वारि
- द्वितीया – चतुरः – चतस्रः। – चत्वारि
- तृतीया – चतुर्भिः – चतसृभिः – चतुर्भिः
- चतुर्थी चतुर्थ्यः चतसृभ्यः चतुर्थ्य:
- पंचमी – चतुर्थ्यः – चतसृभ्यः – चतुर्थ्य:
- षष्ठी – चतुर्णाम् – चतसृणाम् – चतुर्णाम्
नोट – पञ्चन्, षष्, सप्तन्, आदि संख्यावाची शब्दों के रूप तीनों लिंगों में समान होते हैं और कवेल ‘बहुवचन’ में होते हैं।
पञ्चन् – पाँच
